ป่าชายเลน เป็นระบบนิเวศที่มีความสำคัญและประโยชน์อย่างยิ่งในหลายด้าน ในพื้นที่ป่าชายเลนที่มีความอุดมสมบูรณ์จะเป็นแหล่งรวมของพันธุ์พืชและสัตว์ชนิดต่างๆ ทั้งสัตว์บกและสัตว์น้ำนานาชนิด และมีความสำคัญต่อการดำรงชีพของมนุษย์ที่อาศัยอยู่โดยรอบ ทั้งในเขตป่าชายเลนและตามแนวชายฝั่งทะเลหลายรูปแบบ ซึ่งมีคุณค่าในด้านต่างๆ ได้แก่ ทางด้านเศรษฐกิจ สังคม และสิ่งแวดล้อม โดยเฉพาะสัตว์น้ำ เช่น กุ้ง หอย ปู และปลา ที่มีหลากหลายชนิด สามารถนำมารับประทานและขายเป็นรายได้ตลอดทั้งปี ในด้านป่าไม้นั้น ไม้ในป่าชายเลนนำมาใช้ประโยชน์ในลักษณะต่าง ๆ ได้หลายรูปแบบ เช่น ทำฟืน ถ่าน ไม้ก่อสร้าง เฟอร์นิเจอร์ เสาเข็ม ไม้ค้ำยัน แพปลา และอุปกรณ์การประมง เป็นต้น (กรมส่งเสริมคุณภาพและสิ่งแวดล้อม, 2551)

ป่าชายเลนยังคอยเกื้อหนุนต่อทรัพยากรทางทะเล เช่น เป็นต้นกำเนิดของห่วงโซ่อาหารที่สำคัญของสัตว์น้ำ อันได้แก่ เมื่ออินทรียวัตถุที่ย่อยสลายจากซากพืชหรือเศษใบไม้ ส่วนใหญ่ได้จากใบของพืชที่ร่วงหล่น นอกจากนี้ยังได้จากส่วนของ กิ่ง ก้าน ดอก และผลอีกด้วย ส่วนแหล่งอาหารอื่นๆ ในบริเวณปากแม่น้ำ ส่วนใหญ่เป็นสารอินทรีย์ที่ละลายน้ำ เช่น กรดอะมิโน ที่มีความสำคัญต่อสัตว์น้ำ และเป็นแหล่งที่อยู่อาศัย วางไข่ หาอาหาร และแหล่งอนุบาลตัวอ่อนของสัตว์น้ำชนิดต่างๆ โดยเฉพาะปู กุ้ง ปลา และหอย ซึ่งเป็นสัตว์เศรษฐกิจที่สำคัญ รวมทั้งสัตว์น้ำชนิดอื่น ๆ ปลาทะเลหลายชนิดวางไข่ในพื้นที่ป่าชายเลย และอาศัยเจริญเติบโตในระยะแรก เมื่อเจริญเติบโตแข็งแรงดีแล้วจึงออกสู่ทะเล (พูลศรี และคณะ, 2556)

ป่าชายเลนยังทำหน้าที่เสมือนเขื่อนป้องกันคลื่นลมจากทะเล เป็นแนวกำบังภัยธรรมชาติ ช่วยป้องกันการพังทลายชายฝั่งจากคลื่นลม และทำหน้าที่รักษาสมดุลของระบบนิเวศชายฝั่งป้องกันความรุนแรงของพายุและสามารถซ่อมแซมตนเองได้เมื่อได้รับความเสียหายจากพายุ งานศึกษาจำนวนมากสนับสนุนความสำคัญของป่าชายเลนในการเป็นแนวป้องกันชายฝั่งทะเลตามธรรมชาติ ด้วยความซับซ้อนและหนาแน่นของระบบรากและลำต้น คลื่นลมหรือคลื่นพายุต่างๆ ที่พัดผ่านเข้ามาในพื้นที่ป่าชายเลนจะถูกสลายพลังงานลงเนื่องจากแรงลากที่รากและลำต้น ในขณะที่กิ่ง ก้าน และใบไม้ของต้นไม้ป่าชายเลนเป็นแนวกำลังลมที่เป็นกำลังเสริมของคลื่นน้ำต่างๆ ได้เป็นอย่างดี (ธรรมนูญ, 2559) และในขณะเดียวกันป่าชายเลนยังทำหน้าที่ป้องกันสิ่งแวดล้อมเป็นพิษ รากของต้นไม้ในป่าชายเลนที่งอกออกมาเหนือพื้นดิน เช่น รากหายใจ และรากค้ำยันจะทำหน้าที่คล้ายตะแกรงตามธรรมชาติคอยกลั่นกรองสิ่งปฏิกูลต่างๆ ที่มากับกระแสน้ำ ดักกรองสารปฏิกูลและสารมลพิษต่าง ๆ จากบนโลกไม่ให้ลงสู่ทะเล นอกจากนี้ขยะและคราบน้ำมันต่าง ๆ จะถูกกรองไว้ในป่าชายเลน

ความสำคัญและคุณค่าของป่าชายเลน สามารถสรุปได้ ดังนี้

ด้านสิ่งแวดล้อม

1. ป่าชายเลนเป็นแหล่งอนุบาลสัตว์น้ำวัยอ่อน เป็นแหล่งอาหาร ที่อยู่อาศัย หลบภัย สืบพันธุ์และเจริญเติบโตของสัตว์น้ำนานาชนิด 

• ป่าชายเลนเป็นที่อยู่อาศัยและเป็นแหล่งอนุบาลสัตว์น้ำวัยอ่อนหลายชนิด ที่อาศัยเจริญเติบโตในระยะแรก เมื่อเจริญเติบโตแข็งแรงดีแล้วจึงออกสู่ทะเล และสัตว์น้ำหลายชนิดที่แม้จะวางไข่ในทะเลแต่ตัวอ่อนจะเคลื่อนย้ายสู่ป่าชายเลนเพื่ออาศัยหลบซ่อนศัตรู และหาอาหาร
• นอกจากนี้ ป่าชายเลนยังถือเป็นแหล่งอาหารที่สำคัญของสัตว์น้ำ เพราะมีอินทรียวัตถุที่ได้จากการย่อยสลายของซากพืช (กิ่ง ก้าน ดอก และผล) หรือเศษใบไม้ที่ร่วงหล่นซึ่งอินทรียวัตถุที่ได้จากการย่อยสลายมีปริมาณโปรตีนสูง เช่น กรดอะมิโน ก็จะเป็นอาหารคืนสู่ระบบนิเวศป่าชายเลนต่อไป

2. ป่าชายเลนช่วยลดปริมาณก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ในบรรยากาศ

• ป่าชายถือว่าเป็นแหล่งที่มีการสะสมของคาร์บอนหนาแน่น มีความสามารถในการดูดซับก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์(CO2) สูงกว่าป่าประเภทอื่น ไม้ในป่าชายเลนมีอัตราการสังเคราะห์แสงสูงจึงช่วยลดปริมาณก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์โดยสามารถกักเก็บก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ในรูปของเนื้อไม้และเพิ่มปริมาณออกซิเจนในบรรยากาศ

3. ป่าชายเลนช่วยลดความรุนแรงของคลื่นลมและป้องกันการกัดเซาะของชายฝั่งทะเล

• ป่าชายเลนเป็นปราการธรรมชาติ ช่วยบรรเทาความรุนแรงของคลื่นและลมให้ลดน้อยลงก่อนจะขึ้นฝั่ง เพื่อมิให้สร้างความเสียหายอย่างรุนแรงแก่ที่อยู่อาศัยและพื้นที่ทำกินของชาวบ้านในบริเวณใกล้เคียง

4. ป่าชายเลนเป็นพื้นที่สำหรับดูดซับสิ่งปฏิกูล กรองของเสียจากฝั่งกอนไหลลงสู่ทะเล

• รากของต้นไม้ในป่าชายเลนที่งอกออกมาเหนือพื้นดิน จะทำหน้าที่คล้ายตะแกรงธรรมชาติคอยดักกรองสิ่งปฏิกูลและสารพิษต่างๆ จากบนบกไม่ให้ลงสู่ทะเล โลหะหนักหลายชนิดเมื่อถูกพัดพามาตามกระแสน้ำ ก็จะตกตะกอนลงที่บริเวณดินเลนในป่าชายเลน รวมถึงขยะและคราบน้ำมันก็จะถูกดักกรองไว้ในป่าชายเลนเช่นกัน

5. ป่าชายเลนช่วยในการตกตะกอนแนวชายฝั่ง

• รากของต้นไม้ในป่าชายเลน นอกจากจะช่วยป้องกันการกัดเซาะชายฝั่งแล้ว ยังช่วยชะลอความเร็วของกระแสน้ำ ทำให้ตะกอนที่แขวนลอยมากับน้ำมีการทับถมกันเกิดเป็นแผ่นดินงอกใหม่ เมื่อระยะเวลานาน ก็จะขยายออกไปในทะเลเกิดเป็นหาดเลน อันเหมาะสมแก่การเกิดของพันธุ์ไม้ป่าชายเลนต่อไป

6. ป่าชายเลนช่วยรักษาความสมดุลของระบบนิเวศชายฝั่งและใกล้เคียง โดยเฉพาะหญ้าทะเลและปะการัง

• ป่าชายเลนมีบทบาทในการรักษาสมดุลของธาตุอาหารและความอุดมสมบูรณ์ของน้ำทะเลชายฝั่งซึ่งจะส่งผลถึงความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากรประมงป่าชายเลนช่วยป้องกันดินพังทลายชายฝั่ง

ด้านเศรษฐกิจ

1. ป่าชายเลนเป็นแหล่งเพาะพันธุ์สัตว์น้ำเศรษฐกิจที่สำคัญ

• โดยเฉพาะปู กุ้ง หอย ซึ่งเป็นสัตว์เศรษฐกิจที่สำคัญ รวมทั้งสัตว์น้ำชนิดอื่นๆ โดยเฉพาะปลาหลายชนิดที่เรานิยมบริโภคก็วางไข่และเจริญเติบโตในพื้นที่ป่าชายเลน สัตว์น้ำที่มีคุณค่าทางเศรษฐกิจหลายชนิด เช่น ปลากะพงขาว ปลานวลจันทร์ทะเล ปลากระบอก ปลาเก๋า กุ้งกุลาดำ กุ้งแชบ๊วย หอยนางรม หอยแมลงภู่ หอยแครง ปูแสม ปูม้า และปูทะเล เป็นต้น

2. ป่าชายเลนเป็นแหล่งพลังงานและแหล่งวัตถุดิบ ไม้ใช้สอย, ก่อสร้างในครัวเรือน

• ไม้จากป่าชายเลน โดยเฉพาะไม้โกงกางสามารถนำมาเผาถ่านซึ่งให้ถ่านที่มีคุณภาพดี เพราะให้ความร้อนสูงมอดช้าและไม่แตกสะเก็ด ถ่านไม้โกงกางที่มีชื่อเสียง คือ ถ่านไม้โกงกางบ้านยี่สาร จ.สมุทรสงคราม นอกจากนี้ยังมีการใช้ประโยชน์ไม้ป่าชายเลนในรูปของไม้ฟืนเพื่อการหุงต้มในชีวิตประจำวันของประชาชนที่อาศัยบริเวณป่าชายเลนและใกล้เคียง อีกทั้งไม้จากป่าชายเลนหลายชนิดสามารถใช้ประโยชน์ในงานก่อสร้างและใช้สอยด้วย เช่น ทำเสาเข็ม ไม้ค้ำยัน ไม้ก่อสร้าง  เฟอร์นิเจอร์ อุปกรณ์การประมง เป็นต้น

3. ไม้ป่าชายเลนบางชนิดสามารถนำไปสกัดได้สารเคมีที่เป็นประโยชน์

• ไม้ป่าชายเลนบางชนิดสามารถนำไปสกัดได้สารเคมีที่เป็นประโยชน์ เช่น แอลกอฮอล์ กรดน้ำส้ม น้ำมันดิน เปลือกของไม้ป่าชายเลนบางชนิดสามารถนำมาสกัดได้สารชื่อว่า แทนนิน ใช้ในการย้อมแห อวน ทำน้ำหมึก สี กาว ฟอกหนัง เป็นต้น

ด้านสังคม

1. ชุมชนชายฝั่งมีวิถีชีวิตและภูมิปัญญาการใช้ประโยชน์จากป่าชายเลนในแง่ของพืชอาหารและพืชสมุนไพร

• พืชป่าชายเลน (Mangrove plants) ในที่นี้หมายถึง พืชหรือพันธุ์ไม้ชนิดต่างๆ ที่อยู่ในป่าชายเลน และมีชื่อเรียกตามแต่ละท้องถิ่น เป็นไม้ล้มลุกหรือไม้ยืนต้น ซึ่งเติบโตจากปัจจัยธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมที่เป็นอยู่ กระจายพันธุ์ด้วยสภาวะธรรมชาติในแต่ละฤดูกาล ชาวบ้านในท้องถิ่นบริเวณชายฝั่งต่างก็มีประสบการณ์และเรียนรู้ในการนำไปใช้ประโยชน์ด้านต่างๆ ทั้งอาหารและพืชสมุนไพร ไม่ว่าจะเป็นส่วนของใบดอก ผล หน่อ หัว เหง้า ราก และลำต้น ซึ่งจุดเด่นที่น่าสนใจของพืชป่าชายเลน คือ เป็นทรัพยากรในท้องถิ่นที่หาได้ง่ายขึ้นเองตามธรรมชาติและมีอายุยืนยาว สามารถให้ผลผลิตได้ทุกฤดูกาล
• พืชในป่าชายเลนที่สามารถนำมาใช้เป็นผักพื้นบ้านได้นั้นมีอยู่หลายชนิด เช่น ใบชะคราม ยอดเป้ง ยอดผักเบี้ยทะเล ถั่วขาว จาก ถอบแถบน้ำ ปรงหนู ลำพู ลำแพน สาหร่ายสาย เป็นต้น
• พืชในป่าชายเลนหลายชนิดมีสรรพคุณทางยาใช้เป็นยาสมุนไพรได้ เช่น เหงือกปลาหมอ มะนาวผี ใช้รักษาโรคผิวหนัง ผลของตะบูนขาวใช้รักษาโรคบิดและโรคท้องร่วงได้ รากตาตุ่มทะเลใช้แก้อักเสบ แก้ไข้ แก้คัน ขลู่ใช้ต้มดื่มบรรเทาโรคเกี่ยวกับทางเดินปัสสาวะ แก้อาการปวดเมื่อย เป็นต้น

2. ป่าชายเลนเป็นสถานที่พักผ่อนหย่อนใจและแหล่งศึกษาธรรมชาติ

• ระบบนิเวศป่าชายเลนเป็นระบบนิเวศที่มีลักษณะพิเศษเฉพาะตัว เพราะเป็นแหล่งที่อุดมไปด้วยพรรณไม้นานาที่มี ใบ ดอกและผลสวยงาม แปลกตา อีกทั้งยังเป็นแหล่งที่มีทั้งสัตว์น้ำและสัตว์บกโดยเฉพาะนกชนิดต่างๆ อาศัยอยู่ร่วมกันหลากหลายชนิด ทำให้ป่าชายเลนเป็นสถานทีที่เหมาะสำหรับการพักผ่อนหย่อนใจ ศึกษาหาความรู้ และพัฒนาไปสู่การเป็นแหล่งท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ต่อไป

อ้างอิง:

กรมทรัพยากรทางทะเลและชายฝั่ง. (2556). คู่มือความรู้เรื่องป่าชายเลน. บริษัท พลอยมีเดีย จำกัด, กรุงเทพฯ.

กรมส่งเสริมคุณภาพและสิ่งแวดล้อม. (2551). คู่มือการบริหารจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมและเฝ้าระวังสิ่งแวดล้อม. กรุงเทพมหานคร: กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม.

พูลศรี วันธงไชย, วรวุฒิ พิทักษ์สันติกูล, นวพร สุญาณเศรษฐกร, ปวีณา เชื้อผู้ดี. (2556). คู่มือความรู้เรื่องป่าชายเลน พิมพ์ครั้งที่ 5. นนทบุรี: บริษัท พลอยมีเดีย จำกัด.

ธรรมนูญ รัศมีมาสเมือง. (2559). การศึกษาผลกระทบของปัจจัยทางอุทกพลศาสตร์ต่อการลดทอนคลื่นในป่าชายเลน. โครงการวิจัยประเภทงบประมาณเงินรายได้จากเงินอุดหนุนจากรัฐบาล (งบประมาณแผ่นดิน) มหาวิทยาลัยบูรพา

สมศักดิ์ สุนทรนวพัฒน์. (2551). แนวทางการฟื้นฟูป่าชายเลนโดยชุมชน. พิมพ์ครั้งที่ 1. กรุงเทพมหานคร: สหภาพสากลว่าด้วยการอนุรักษ์

สนิท อักษรแก้ว. (2542). ป่าชายเลน...นิเวศวิทยาและการจัดการ. มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์, กรุงเทพฯ.